नीलकण्ठ चरा लोप हुँदै

शीतलप्रसाद महतो
वीरगन्ज । विश्वमै दुलर्भ हँुदै गइरहेको चरा नीलकण्ठ नेपालबाट पनि क्रमशः लोप हु“दै गइरहेको छ ।
विशेषज्ञहरुका अनुसार नीलकण्ठ मात्र होइन, विगत केही वर्षयता यस क्षेत्रबाट करिब १५ प्रजातिका चरा क्रमशः लोप हँुदै गइरहेका छन् । तीमध्ये चिल, बाज, धनेश, गिद्ध, काठखोदी, गरूड, बिस्टो, कुकुर भङ्गेरा, किङफिसर, तित्रा, केका, चखेवा र धोबीचरो प्रायः लोप भइसकेका छन् भने कतिपय प्रजातिका अन्य चरा पनि लोप हुने अवस्थामा पुगेका छन् ।
साउनको सोमबारका दिन नीलकण्ठको दर्शनपश्चात् मात्र भोजन गर्ने कतिपय शिव अनुयायी यसपटक पनि निराश भएका छन् । नीलकण्ठ चराका अभावमा उनको दर्शनबिना नै अन्ततः निराश भई भोजन गर्नु परेको उनीहरु बताउ“छन् ।
यो अशुभ सङ्केत हो, लामो समयदेखि कर्मकाण्ड गर्दै आएका पुरेतबाजे हरेकान्त झा भन्नुहुन्छ– “देवाधिदेव महादेवको चरा रुप नीलकण्ठको दर्शन गर्नु प्राचीन परम्परा हो र यो तोडिनु राम्रो लक्षण होइन ।”
नीलकण्ठ चरा यसपटक मात्र देखा परेको होइन, पर्सा विजवनियाका जयकिशोर यादवले भन्नुभयो– “विगत एक दशकअघिसम्म बारी, बगैँचा र घरका छेउछाउमा देखा पर्ने यो चरा चार–पा“च वर्षदेखि नै लुप्त प्रायः भएको देखिन्छ ।”
धार्मिक ग्रन्थका अनुसार समुद्र–मन्थन गर्दा निस्किएको कालकूट विष पान गरेपछि भगवान् महादेवको नीलोकण्ठबाट अवतरित नीलकण्ठ चराको दर्शन गरे भगवान् प्रसन्न भई शुभ हुने जनविश्वासका साथ शिव भक्तजन साउनको सोमबारका दिन नीलकण्ठ चराको दर्शन गर्ने गरेका छन् ।
दैवी अवतारका रुपमा चिनिने नीलकण्ठ चरा धार्मिक दृष्टिकोणले मात्रै होइन, वैज्ञानिक तथा वातावरणीय दृष्टिकोणले पनि अत्यन्त मह¤वपूर्ण भए तापनि यो लोप तथा दुर्लभ हँुदै गइरहेकामा चरा विशेषज्ञहरुले गम्भीर चिन्ता व्यक्त गरेका छन् ।
बर्सेनि भारतबाट आउने गरेका समूह–समूहका चिडियामारले जिल्लाका विभिन्न गाविसमा घुमेर चरालाई मार्ने गरेको र कतिपय सुन्दर चरालाई समातेर बेच्नका लागि भारतका ठूल्ठूला सहरतर्फ लग्ने गरेकाले पनि त्यस्ता चरा लोप हु“दै गइरहेको उनीहरुले बताएका छन् ।
तर, ठाकुरराम बहुमुखी क्याम्पसका जीवविज्ञान विषयका प्राडा प्रमोद कुशवाहा चरा यसरी लोप हु“दै जानुमा वैज्ञानिक कृषिको नाममा रासायनिक मल, रासायनिक पदार्थ र कीटनाशक औषधिको जथाभावी र अत्यधिक प्रयोग, अनियन्त्रित चोरीसिकारी, चरन क्षेत्र र बासस्थानको अभाव नै प्रमुख कारक त¤व भएको बताउनुहुन्छ ।
“कीटनाशक औषधिको अधिक प्रभावले नीलकण्ठलगायतका अन्य चराको फूल कमजोर भएको छ”– प्राडा कुशवाहा भन्नुहुन्छ– “हाल चरा ओथारोमा बस्दा फूल फुट्ने भएकाले चराको वृद्धि दर धेरै कम पाइएको छ भने चराको प्रजनन् क्षमतासमेत प्रभावित भएको छ ।”
नीलकण्ठको तालुमा एक प्रकारका नीलो तर अत्यन्त मह¤वपूर्ण तथा मह“गो हाड हुने भएकाले उक्त हाडका लागि कतिपयले नीलकण्ठलाई मार्ने गरेको पाइन्छ । उक्त हाडलाई पिँधेर विशेषतः विष सेवन गरेको व्यक्तिलाई खुवाएमा विषबाट मुक्त हुन्छ भन्ने परम्परागत मान्यता रहेको पाइन्छ ।
नीलकण्ठको बसोबास क्षेत्र मानिएको झापा, सुनसरी, सप्तरी, सिरहा, धनुषा, महोत्तरी, सर्लाही, रौतहट, बारा, पर्सा, चितवन, बा“के, बर्दिया, कैलाली, कञ्चनपुरलगायत थुप्रै तराईका जिल्लामा विगत केही दशकअघिसम्म नीलकण्ठ चरा अत्यधिक पाइने गरिएको भए पनि हाल नीलकण्ठका प्रजाति लोप हु“दै गइरहेको चरा विशेषज्ञहरु बताउ“छन् ।
नेपालबाट नै प्रायः लोप हुन लागिरहेको नीलकण्ठलगायतका यस्ता चराको संरक्षण र संवद्र्धनका लागि सरकारले यसको अध्ययन र अनुसन्धान गर्नुपर्ने सुझाव स्थानीयवासीको छ । रासस