योगमा सूर्य नमस्कार आसनको महत्त्व

पृष्ठभूमि

सदाझैँ यसवर्ष पनि नेपालमा यही माघ १ गते “गरौँ योग डटेर : कोभिड जान्छ हटेर” भन्ने नाराका साथ छैटौँ राष्ट्रिय योग दिवस मनाइएको छ । नेपालमा मनाइने राष्ट्रिय योग दिवस हाल आएर एउटा पर्वको रुपमा स्थापित भएको छ । नेपालमा यसवर्ष कोभिड–१९ महामारीका कारण विभिन्न योग केन्द्रहरुमा योगाभ्याससमेत हुन सकेन । प्रत्यक्ष उपस्थितिको सट्टा जुम तथा अन्य अनलाइनमार्फत योगाभ्यास र प्रशिक्षणहरु भने भइरहेका छन् । योगाभ्यास नै कोभिड–१९ जस्तो रोग परास्त गर्न अचुक औषधि भएको सन्दर्भमा यसवर्ष राष्ट्रिय योग दिवससमेत योग गरेर कोभिड हटाऔँ भन्ने सन्देशका साथ मनाइएको छ । यसवर्ष योग दिवसमा सूर्य नमस्कार आसनलाई असाध्यै मह¤व दिई सूर्य नमस्कारसम्बन्धी प्रतियोगिता पनि सञ्चालन भएकोले योग दिवसको सन्दर्भ र सूर्य नमस्कार आसनसम्बन्धी विषयवस्तुलाई मुख्य प्राथमिकता दिई यस आलेखमा चर्चा गरिनेछ ।

योग र योगदर्शन

योगको अर्थ जोड्नु भन्ने लाग्छ । वास्तवमा अनात्मबाट आत्मालाई छुट्टयाएर परमात्मासँग जोड्नु नै योग हो भनिन्छ । पतञ्जलीको योगदर्शनमा भएअनुसार योग त्यो प्रयत्न, त्यो साधना वा अभ्यास हो जसको माध्यमले चित्त र इन्द्रियलाई वशमा गरिन्छ । यसरी चित्तमा आउने विकार रोक्नु नै योग हो भनिन्छ । शरीर, इन्द्रिय, मन, बुद्धि र अहंकारमाथि विजय प्राप्त गरेपछि आत्माको शुद्ध स्वरुप पाउन सकिन्छ र त्यही शुद्ध स्वरुप प्राप्त गर्ने माध्यम नै योग हो ।

योगदर्शनका प्रतिपादक ऋषि पतञ्जली हुन् । योगदर्शन भारतीय दर्शनशास्त्रको एउटा अत्यन्त पुरानो शाखा हो, जसलाई व्यवस्थित रुप दिने काम ऋषि पतञ्जलीले गरेका हुन् । हाल विश्वमा जस्तै नेपालमा पनि विभिन्न योगसम्बन्धी संघसंस्थामार्फत योग कक्षा सञ्चालन भइरहेका छन् । जतिजति समाजको विकासको गति बढ्दै गइरहेको छ त्यतित्यति नै योगको आवश्यकता पनि महसुस हुँदै गइरहेको पाइन्छ । योगदर्शनमा धर्मकर्मका लागि यज्ञ, यज्ञादि र पूजापाठको कुनै गुञ्जायस छैन । केवल यस दर्शनमा शारीरिक तथा मानसिक शक्तिको उचित प्रयोग गर्ने प्रेरणा पाइन्छ । लगभग सबै खालका धर्म तथा दर्शनहरुमा योगाभ्यासको मह¤व दिइएको हुनाले योगदर्शनको मह¤व बढी छ । यस दर्शनमा आसन, यौगिक क्रिया, प्राणायाम तथा अन्य व्यायामहरुको माध्यमबाट आध्यात्मिक, मानसिक, संवेगात्मक तथा शारीरिक उपलब्धि पाउन सकिन्छ भन्ने कुराहरु दर्शाइएको छ ।

मानसाग्नि हरि र राष्ट्रिय योग दिवस

नेपालमा योगको चर्चा गर्दा मानसाग्निको मुख्य चर्चा हुने गर्दछ । शैव दार्शनिक विचार र साधनाबाट योगले विज्ञानको रुप लिएको र यस्तो दर्शनका प्रतिपादक महादेव अर्थात् शिवलाई मानिन्छ । नेपालमा मुख्य शिव सभ्यता, बुद्ध सभ्यता र जनक सभ्यताबाट विभिन्न दर्शनहरु आएका हुन् । यिनै दर्शनमा टेकेर आफूलाई साधक बनाई निरन्तररुपमा यसै क्षेत्रमा लागि नेपालमा प्राकृतिक चिकित्सासँग जोडेर अघि बढाउने योग, आयुर्वेद र प्राकृतिक चिकित्साका विशेषज्ञ व्यक्तित्व मानसाग्नि हुनुहुन्छ । साधनाको नामबाट मानसाग्नि नामकरण गर्नुभएका नेपालका प्राकृतिक चिकित्साका जनक तथा योग र आयुर्वेदका प्रणेता डा. हरिप्रसाद पोखरेल र राष्ट्रिय योग दिवसको सम्बन्ध रहेको छ ।

आबाल ब्रह्माचारीका रुपमा रहनुभएका मानसाग्निले नै विसं २०३६ साल माघ १ गते अर्थात् मकर सङ्क्रान्तिका दिन नेपालमा योग संवत् घोषणा गरी विश्व योग दिवस मनाउनुपर्छ भनी उद्घोष गर्दै नेपालमा योगका क्षेत्रमा पुनर्जागरण प्रारम्भ गर्नुभएको हो । वास्तवमा मानसाग्निले अझै पनि योगको सुरूवात नेपालबाटै भएको हो, अनुसन्धान गरे हुन्छ भनेर दाबीसमेत गर्दै आइरहनुभएको छ । योगमा शारीरिक शुद्धताभन्दा मानसिक शुद्धता धेरै गुणा उत्तम मानिने हुँदा यस्तो बहुउपयोगितापूर्ण योगलाई प्राकृतिक चिकित्सा र आयुर्वेदसँग जोडेर अतुलनीय योगदान दिइरहनुभएको छ । २०३६ सालदेखि हालसम्मको निरन्तर उहाँको प्रयास, अथक परिश्रम र अविरल यात्राले चार दशक पूरा गर्न लाग्दा नेपालले माघ १ गतेलाई राष्ट्रिय योग दिवसका रुपमा मनाउन थालेको छ । अझ मानसाग्निको “स्वधर्म”लगायतका दार्शनिक विचारको प्रचारप्रसारमा जुट्न सके आमनेपाली मात्र होइन विश्वभरका मानव समुदायलाई प्रेरणा मिल्न जाने देखिन्छ । यसरी नेपालमा राष्ट्रिय योग दिवस र मानसाग्नि हरि एकअर्काका परिपूरक हुन् भन्ने कुराको पुष्टि गर्न सकिन्छ ।

पूर्ण योग र व्यायामको एउटै अभ्यास सूर्यनमस्कार आसन

संस्कृत भाषाको सूर्य नमस्कार अथवा सूर्यलाई गरिने अभिवादन वा स्यालुट निकै मह¤वपूर्ण र पूर्ण व्यायामको योगाभ्यास हो । धार्मिक मान्यताअनुसार सूर्यलाई देवताको रुपमा मानिने र हिन्दुधर्ममा त सूर्यलाई जीवनकै एक आत्माको रुपमा समेत मानिने हुँदा सूर्य निकै पूजनीय हुन्छन् । हठयोगअन्तर्गत पर्ने यस अभ्यासमा विभिन्न खालका १२ वटा आसनहरुमार्फत सूर्यलाई प्रणाम गर्ने र शारीरिक लाभ प्राप्त गर्ने गरिन्छ । यसलाई दु्रतगतिमा गर्दा मुटु र रक्तसञ्चार प्रणालीमा निकै राम्रो प्रभाव पर्दछ भने मन्द गतिमा गर्दा आराम र विभिन्न प्रभावहरु शरीरमा परेको अनुभूति हुन्छ । त्यस्तै, यसबाट सूर्यलाई सम्झिएर विभिन्न मन्त्रहरुका साथ विभिन्न आसनमा बस्दा आनन्दको अनुभव पनि हुन्छ । नियमितरुपमा यस्तो अभ्यास गर्नाले मांसपेशीमा लचकता आउने र निष्क्रिय भएर बसेका भागहरुमा सक्रियता आउँछ । प्राचीनकालमा सुरूवात भएको यो आसन विभिन्न आधार र अनुसन्धानबाट वैज्ञानिक भएको पुष्टि भएको छ । नियमितरुपमा सूर्य नमस्कारको आसन गर्नाले सृजनशीलता बढ्ने, कार्यक्षमता बढ्ने, निर्णय गर्ने शक्ति आर्जन हुने, आत्मविश्वास हुने र नेतृत्वका सीप विकसित हुनेजस्ता लाभहरु प्राप्त हुने भएकोले अहिलेको समयमा समेत यो अभ्यास निकै उच्चस्तरको भएकोले जोकोहीले यो आसन गर्न सकिने सिफारिस गरिएको छ ।

सूर्य नमस्कार दिनमा जुनसुकै समयमा गर्न सकिन्छ तापनि यसका लागि उपयुक्त समय भनेको सूर्योदयको समय हो । यस्तो बेला सूर्य नमस्कारको अभ्यास गर्नाले शारीरिक तन्दुरूस्ती र मानसिक ताजापन प्राप्त हुन्छ, तर यस्ता फाइदा दिनभरमा जुनसुकै समयमा गर्दा पनि धेरथोर प्राप्त हुन्छन् । सूर्य नमस्कार एउटा त्यस्तो अभ्यास हो जुन स्वास्थ्यमा सरोकार राख्ने सबैका लागि वरदान नै हो । यसले शरीरमा जम्मा भएर बसेको अतिरिक्त बोसो कम गर्ने, पेट घटाउने र प्राकृतिक शरीरको आकारमा लैजाने गर्छ । यसले शरीरका आन्तरिक ग्रन्थीहरु समेत सक्रिय बनाई शरीरको कार्यसम्पादन प्रभावकारी बनाउँछ ।

सूर्य नमस्कार गर्दा ३ किसिमको गतिमा गर्न सकिन्छ । मन्द गतिमा गर्दा शरीरलाई लचिलो बनाउन सहयोग मिल्छ, मध्यम गतिमा गर्दा मांसपेशीमा स्फूर्ति आउँछ भने तीव्र गतिमा गर्दा तौल घट्ने र मुटु तथा रक्तसञ्चार प्रणाली मजबुत हुने अवसर मिल्छ ।
सूर्य नमस्कारका विभिन्न १२ वटा आसनहरु हुन्छन् । जुन आसनहरुले शरीरका सबै अङ्ग, प्रत्यङ्ग र कोषहरुसम्म प्रभाव पार्ने भएकोले सूर्य नमस्कारलाई पूर्ण व्यायामको आसन पनि भनिन्छ । ती आसनहरु प्रणमासन, हस्तउत्थनासन, हस्तपादासन, अश्व सञ्चालनासन, अधोमुखासन÷पर्वतासन, अष्टाङ्ग नमनासन, भुजङ्गासन, पुनः पर्वतासन, वाम अश्व सञ्चालनासन, पुनःहस्तपादासन, पुनः हस्तउत्थनासन र ताडासन वा पुनः प्रणमासन हुन् ।

सूर्य नमस्कारको नियमित अभ्यासबाट हुने अधिकांश फाइदामध्ये मुख्य फाइदाहरु यसप्रकार छन् :
— यस आसनमा हुने विभिन्न आसनहरु निकै समुचित तरिकाले शरीर तताउने क्रियाकलापका लागि मिश्रित ढङ्गले बनाइएका हुनाले शरीरमा बढी प्रभाव पर्छ ।
— यस किसिमको आसन नियमित गरेमा रोगमुक्त र स्वस्थ भई बाँच्न सकिन्छ र शरीरको सन्तुलनमा वृद्धि हुन्छ ।
— मुटुको शक्ति वा क्षमता बढ्छ वा रक्तसञ्चार प्रक्रियामा सुधार हुन्छ ।
— पाचन प्रणालीको कार्यक्षमता र दक्षता बढ्छ । यस अभ्यासले कब्जियतजस्ता समस्या पूरै समाधान हुन्छन् ।
— पेटका मांसपेशी, श्वासप्रश्वास प्रणाली, लसिका प्रणाली, मेरूदण्डका स्नायुहरु र अन्य आन्तरिक अङ्गहरुमा सक्रियता ल्याउँछ ।
— ढाड, घाँटी, काँध, हात, नाडी, पछाडिको भाग, तिघ्राका मांसपेशीलगायत सबै शरीरमा लचकता र दक्षताको विकास हुन्छ ।
— नियमित अभ्यासले निःशुल्करुपमा तौल घटाउन मद्दत पु¥याउँछ । साथै, थाइराइड ग्रन्थीको नियमित कार्यसम्पादनका कारणसमेत तौल घट्ने गर्दछ ।
— टाउकोमा हुने रक्तसञ्चारको प्रभावले कपाल झर्नबाट रोकिन्छ भने कपाल फुल्ने क्रम घट्ने र स्वस्थ रौँको विकास हुन्छ ।
— शरीरभर हुने प्रभावकारी रक्तसञ्चारका कारण शरीर तथा अनुहारको छाला स्वस्थ, चमक, मुलायम र चिल्लो हुन्छ । साथै, चाउरी पर्ने वा छिटो बुढ्यौली हुने क्रमसमेत रोकिन्छ ।
— शरीरका सबै दोषहरु हटेर जाने, सबै खालका मौसममा सामञ्जस्य हुन मद्दत पुग्ने र शरीर पूर्णरुपले सन्तुलित रहन्छ ।
— ग्रन्थी प्रणालीमा पर्ने सकारात्मक प्रभावका कारण महिलाको महिनावारी चक्रसमेत राम्रो र नियमित हुन्छ । यसबाट स्वस्थ बच्चा जन्माउनसमेत सहयोग मिल्छ भने सुत्केरी अवस्थामा दूधको राम्रो उत्पादन हुन्छ । महिलाको हिप, तिघ्रा, पेट, चिउँडो र घाँटीसमेत सुन्दर हुन मद्दत पुग्छ ।
— मानसिकरुपमा फाइदा हेर्ने हो भने यस अभ्यासले शरीर र मनलाई जोड्ने कामसमेत गर्दछ । यस अभ्याससँगै तनाव हट्ने र यसमा मिलाइने श्वासप्रश्वासको नियमले मस्तिष्कमा आनन्द र शान्तिको अनुभूति दिलाउँछ भने सचेतनाको क्षमता अभिवृद्धि हुन्छ ।
— मानिसको अन्तज्र्ञान बढाउने, एकाग्रता बढाउने, डिप्रेसन र मानसिक नकारात्मक कुण्ठाहरु हटाउने काम गर्छ ।
— बच्चामा हुने तनाव हट्नुका साथै मस्तिष्कमा शान्तपनको विकास हुने, एकाग्रताको विकास हुने, कार्यक्षमताको विकास हुने, शारीरिक
तन्दुरूस्ती गराउने, मांसपेशीमा लचकताको विकास हुने र मनमा आउने चिन्ता, डर, त्रास, नकारात्मक सोच आदि हटेर जान्छन् ।

नियमितरुपमा बालबालिकाले यो अभ्यास गरेमा विभिन्न प्रतिस्पर्धामा अब्बल साबित हुने र युवा अवस्थामा पनि पाँच वर्ष कम उमेरको देखिने जस्तो अद्भुत फाइदासमेत पाउन सकिन्छ ।

यसरी प्राचीन कालमा ऋषिमुनिहरुले विकसित गरेका यस्ता अभ्यासहरुका कारण उनीहरु जीवनभर निरोगी रही दीर्घायुसमेत पाएको कुरा सुन्न पाइन्छ । आधुनिक समयमा पनि अस्तव्यस्त जीवनशैलीका कारण मानिसमा आएका विभिन्न शारीरिक तथा मानसिक समस्या र शारीरिक श्रम घट्दै जाने तर ऐस–आराम बढ्दै जाने भएपछि देखा पर्ने अनेक समस्या समाधानका उपाय भनेकै दैनिक योगाभ्यास गर्नु हो । फुर्सत नहुनेहरु वा अल्छी लागेर केही गर्न नसक्नेहरुका लागिसमेत सूर्य नमस्कार एउटा पूर्ण व्यायामको भरपर्दो अभ्यास हुन सक्छ । सूर्य नमस्कार मात्र एउटा त्यस्तो योग अभ्यास हो जसले व्यक्तिलाई शारीरिक तन्दुरूस्ती प्रदान गर्ने, मानसिक सन्तुष्टि प्रदान गर्ने र आध्यात्मिक दृष्टिकोणले पनि जोड्ने भएकोले यसलाई पूर्ण योगको चमत्कारिक विधि पनि भन्न सकिन्छ । दिनहुँ कम्तीमा पनि १२ पटकभन्दा बढी यो अभ्यास गर्न सकियो भने स्वस्थता प्राप्त गर्न सकिनेमा कुनै शंका छैन ।

(लेखक मध्यविन्दु बहुमुखी क्याम्पस कावासोती नवलपुरका प्राध्यापक र योग शिक्षक हुन् ।)
pndynn2031@gmail.com