रत्नमन्दिरका आत्मीय पाहुना

स्वयम्भुनाथ कार्की
‘मेरो एउटा सानो घर बनेको छ, फेवातालको किनारामा । त्यहा“ तपाईं जानुप¥यो, मस“गै बस्नुपर्छ अलि दिन मेरो पाहुना भएर भनेर राजाले भने ।’ राजाको यो निम्तो बीपी दम्पतीलाई थियो । परिच्छेद ४७ को आधाभन्दा धेरै भाग बीपीले रत्नमन्दिरको आफ्नो अनुभवको वर्णन गर्न खर्च गरेका छन् । राजारानीले देखाएको यो आत्मीयता नक्कली पटक्कै थिएन, बरू यो त बीपीसँग घनिष्टता बढाउन गरिएको एक इमानदार प्रयास थियो । पोखरा एयरपोर्टमा बीपीलाई लिन राजाको मिलिटरी सेक्रेटरी पुगेका थिए । बंगलामा पुग्दा पोर्टिकोमा राजारानी उनको स्वागतमा खडा थिए । बीपी प्रधानमन्त्री पनि भएका थिएनन्, तैपनि बीपीको विद्वता र व्यक्तित्वप्रति राजदम्पतीको यो सम्मान थियो ।  बीपी एक्लै पुगेको देखेर रानी गुनासो गर्छिन्– ‘खोइ त, सुशीलाजी आउनुभएन छ । हामीलाई थाहा थियो ।’
दक्षिण भारतबाट बेतको पलङ, कुर्सी र ड्रेसिंग टेबुलहरु ल्याइएको थियो । एक पाहुनाको निमित्त जति आवश्यक हुन्छ, त्यति कुराको सादा तर भव्य प्रबन्ध रानीेबाट भएको थियो । बीपीलाई उनी बस्न तैयार गरिएको कोठा स्वयं महारानी रत्नले नै देखाइन् । त्यस रत्नमन्दिरमा राजा महेन्द्र बीपीलाई भन्छन्, ‘मेरो निजी पाहुना तपाईं मात्रै हो, मेरो कोही निजी पाहुना भएनन् ।’ यो निजी पाहुनालाई खाना बडामहारानी आफ्नै हातले बनाउँछिन् । पिर्कामा बसेर एउटा मध्यम वर्गकी स्वास्नीमान्छेले जस्तो साधारण खास्टो ओढेर तरकारी केलाउने, काट्ने गरेको बीपी आफैँ भान्सामा पसेर हेर्छन् । बीपीलाई देखेर उनी भन्छिन्, ‘तपाईंलाई कस्तो कुरा मीठो लाग्छ ?’ महेन्द्रलाई बीपी फर्माइस गर्छन्, ‘सरकारले संगीतको ट्रेनिङ पनि लिएको छ, एक दिन गाना पनि सुन्न मन लागेकोे छ ।’ त्यो फर्माइस पूरा गरिदिन्छन् माथिल्लो तलामा संगीतका सामानहरु भएको कोठामा लगेर, महारानीले सर्व गरेको ड्रिंकसँगै मात्र दुई जना बसेर ।
रत्नमन्दिरमा महेन्द्रले आफ्नो बाल्यकालको एकांकीपन, आसपास आउनेबाट आफूले केही सिक्न प्रयत्न गरेर अलिअलि सिकेको कुरा सबै कुनै पर्दा नराखी बीपीसँग खोल्छन् । बीपीले कामु, सात्र्र पढ्ने कुरा गर्दा महेन्द्र भन्छन्, ‘अह“, मैले कामु पढेको छैन, सात्र्र पढेको छैन । र, मैले अलिकति हिन्दीका साधारण किताबहरु हेरेको छु । त्यसो हुनाले मैले पढ्ने मौका कहा“ पाए“ र ?’ हुन पनि हो, राणाहरुको बन्दीजस्तो प्रबन्धमा बसेका युवराजलाई पिँजडाको सुगालाई जस्तो नियन्त्रित कुराहरुबाहेक अरु कुरा पनि सिक्न दिए राणाहरुको शासनलाई हानि हुनेथियो । बीपीले त भारतमा निर्वासित जीवलमा थुप्रै पढ्ने परिस्थिति पाएका थिए, राजनीतिक क्रियाकलापमा संलग्न थिए । विश्व समाजवादी आन्दोलनका मुख्य मान्छेहरुमध्ये एक थिए । उनको यो योग्यताको सामुन्ने महेन्द्रको सिक्ने, जान्ने प्रबल इच्छा भएर पनि राणाहरुको नियन्त्रणमा बिताएको जीवनमा सिकेका कुराहरु सामान्य कुराबाहेक केही थिएन ।
रत्नमन्दिरको यो बसाइँ त राजाकोे बीपीसँग पारिवारिक मित्रता जोड्ने र सँगै मिलेर काम गर्ने वातावरण तैयार गर्ने एक असफल प्रयत्न मात्र थियो । तर, बीपी हमेसा राजाबाट सशंकित भइरहे । उनका अवचेतन मनले राजासँगभन्दा ज्यादा नेहरूसँग खुल्न प्रेरित गरिरह्यो । यो कुराको प्रमाण आत्मवृत्तान्तभरि छरपस्ट देखिएका छन् । रत्नमन्दिरको त्यो बसाइँमा राजदम्पतीको व्यवहारबारेमा बीपी भन्छन्– ‘कोही भन्छन्, त्यो देखावा हो । मलाई लाग्दैन, त्यो देखावा थियो । किनभने, मैले राजाको मनस्थिति बुझेको थिएँ ।’ राजाले आफूसँग गरेका निजी कुरा, आफ्ना कमजोरीका कुराहरु अरु कसैसँग पनि गरे होलान् जस्तो बीपीलाई लागेको थिएन । आफ्नो र राजाको यस्तो अन्तरंग सम्बन्ध हु“दा पनि बीपीले त्यसबीचमा त¤वले त्यो सम्बन्ध बिगारेको हुन सक्ने शंका व्यक्त गरेका छन् ।
अझ आफ्नो अन्तर्राष्ट्रिय मान्यता बढेकोमा राजालाई डर लागेको होला भन्ने अड्कल गरेका छन् । महेन्द्रको आत्मीय सम्बन्धका निमित्त बढेको हातलाई बीपीले आफूलाई समाप्त पार्न बढेको हातका रुपमा किन बुझे भन्ने कुराको अनुसन्धान गर्ने हो भने के–कस्ता कुरा निक्लेलान्, त्यसको अनुमान कठिन नै त छैन । यस प्रसंगमा राजाको अमेरिका भ्रमणको एउटा कुरा यहा“ उल्लेख गर्न आवश्यक हुन्छ । राजाको स्वागत गर्न अमेरिकी राष्ट्रपति एयरपोर्टमा नै आए । यसलाई बीपीले परिच्छेद ६२ मा भनेका छन्, ‘आइसनहावर एयरपोर्टमा नै स्वागत गर्न आयो । जाडो असाध्यै थियो । बल्लतल्ल ऊ आएछ । उसको समस्या थियो, जाडोमा स्ट्रोक हुने डर र पछि त उसलाई भयो पनि । सम्भवतः त्यस जाडोले नै पछि त्यसलाई स्ट्रोक भयो ।’ यसरी उनले अमेरिकी राष्ट्रपतिलाई स्ट्रोक हुनुमा राजा महेन्द्रको दोष देखाएका छन् ।
रत्नमन्दिरका यी आत्मीय पाहुनाले परोक्ष रुपमा राजासँग एक प्रकारको द्वेषभाव राखेको महसुस हुन्छ । प्रत्यक्ष वा परोक्ष रुपमा उनी राजालाई राणाहरुले जुन स्थानमा राखेका थिए, त्यही स्थानमा बस्न जोड गरिरहेका हुन्थे । महेन्द्र आफू त्यस्तो खोपाको स्याउ भएर बस्न तैयार थिएनन् । सम्भवतः आफ्नो यही भावना बीपीले बुझून् र दुवै साथ मिलेर काम गरौँ भन्ने भावना उनमा हु“दो हो । बीपीको सामुन्ने कसैले पनि उनको धारणाको विपरीत जाने साहस गर्दैनथ्यो । यदि कोही गइहाल्यो भने त्यो नेपाली कांग्रेसबाट नै बाहिर हुन्थ्यो । यसका अनेकौँ उदाहरण आत्मवृत्तान्तमा पाइन्छन् । त्यसैले, आफूले सोचेको कुरा गलत पनि हुन सक्छ भन्ने सोच्ने बीपीको बानी नै परेन । राजाको यो आतिथ्य बीपीले उनकै शब्दमा ‘त्यसमा केही अनुराग र द्वेषको मिश्रित सम्बन्ध थियो ।’ राजालाई आफूसँग द्वेष भएको भए आफूलाई फकाउन यो प्रयत्न गर्नुपर्ने आवश्यकता नै थिएन भन्ने त्यसबेला उनले बुझेनन् ।
कसै गर्दा पनि सहकार्य नहुने भएपछि राजाले प्रस्ट रुपमा भने, ‘त्यसोभए त विश्वेश्वर बाबु, तपाईं र ममध्ये एक जना रहनुप¥यो । या त तपाई चलाउनुस् म छेउ लागिदिन्छु, या तपाईं छोडिदिनुस् म चलाउँछु ।’ यसको उत्तरमा बीपीले भने ‘त्यो पनि मलाई मञ्जुर छैन ।’ सायद, बीपीलाई लागेको थियो होला, यो अवस्थामा राजासँग मैले जे भन्यो त्यो गर्नबाहेक अन्य विकल्प छैन । सत्र सालको कदम चाल्ने बेलामा राजाले अन्तिम पटक दिएको यो चेतावनीलाई बीपीले कसरी बुझेनन्, त्यो अनौठो लाग्दो विषय छ । यसबाहेक, विभिन्न व्यक्तिहरुले बीपीलाई राजाले केही गर्छन् भनेर भनेका पनि थिए, अब राजाले केही कदम लिन्छन् भन्ने हल्ला पनि व्यापक थियो । तर, आफ्नो अन्तर्राष्ट्रिय ख्यातिले बीपी ढुक्क थिए, राजाले यस्तो कुनै हिम्मत गर्ने छैनन् । यो नै उनको गलत बुझाइ भयो । आठ वर्ष कारावासपछिको अर्को आठ वर्ष उनले स्वनिर्वासनमा बिताउनुप¥यो । सत्र सालको कदम राजाले धोकापूर्ण तरिकाले चालेका थिए भन्ने कुरालाई यसले नकार्छ । त्यो चेतावनी दिएर पर्याप्त मौका दिएर चालिएको कदम थियो ।