जमिन भारतको ः भाषा नेपालको

– सुमन गैरे
भौगोलिक दृष्टिकोणले सिक्किम राज्य भारतको अधीनमा रहे पनि बोलीचालीको मुख्य भाषा नेपाली छ । त्यहाँका मानिसहरुले आपसमा नेपाली भाषा बोल्छन् र लेख्छन् पनि ।
भारतका २८ वटा प्रान्तमध्ये सिक्किम स्वायत्त राज्य हो । त्यहाँका गुरूङ, मगर, चामलिङ, राई, लिम्बू, प्रधानी, भोटिया, लेक्चा, लाप्चे, मुस्लिमले नेपाली भाषालाई बोलीचालीको माध्यम भाषा बनाएका छन् । अन्य जातजातिले मातृभाषा बोले पनि नेपाली बोलेको बुझ्छन् । हामीले घरपरिवार नेपालबाट आएका दाजुभाइसँग नेपाली बोल्छौँ । विद्यालयमा पनि नेपाली र अंग्रेजी विषयलाई अनिवार्य बनाइएको छ ।– स्थानीय रमन चामलिङको भनाइ हो यो । त्यहाँको सरकारले विद्यालयमा कक्षा १० सम्म निःशुल्क पढ्न र पोशाक तथा खाजाको व्यवस्था मिलाएको चामलिङले जानकारी दिए ।
सरकारी कार्यालयहरुमा पनि नेपाली मूलका मानिसहरुको बाहुल्यता छ । रितेश गुरूङ सिकिम नगरपालिकाका सहायक प्रहरी निरीक्षक हुन् । उनको भनाइअनुसार कार्यालयहरुमा जाँदा पनि स्थानीय बासिन्दाले कर्मचारीसँग नेपाली भाषामै बोल्छन्, तर सरकारी कामकाजको भने अंग्रेजी भाषा रहेको छ । सरकारी कामकाजहरु बनाउँदा अंग्रेजीमा बनाउने गरेको गुरूङले बताए ।
भारतको स्वामित्वमा रहेको सिक्किम राज्यमा भारतीय नागरिकता लिएर बसेका मंगोलियनहरुले नेपालमा मनाइने सबै चाडपर्वहरु मनाउँछन् । हरेक चाडपर्वहरुमा रमाउँछन् पनि । हामीलाई सधैँ दसैँ आएजस्तो हुन्छ । दसैँ–तिहार पनि मनाउँछौँ, सबै लोसारमा पनि रमाउछौँ । त्यस्तै क्रिसमस, बुद्धजयन्ती पनि मनाउँछौ र मीठो–मीठो खान्छौँ, नाच्छौँ, गाउँछौ, बजाउँछौँ ।– स्थानीय टोम लामाले भने ।
सिक्किम राज्य नेपालको पहाडी भागसँग ठ्याक्कै मिल्छ । त्यहाँको भौगोलिक बनौट, डाँडाकाँडा, भीरपाखा, चट्टान बेँसी किसिमको छ । भौगोलिक रुपमा विकट देखिएता पनि विकासको रुपमा हेर्दा लन्डन सहरजस्तो छ, सिक्किम बजार । उकाली, ओराली, भञ्ज्याङ, बेँसी, डाँडा सबै ठाउँका मुख्य तथा सहायक सडकहरु पिच गरिएको छ । सबै बस्तीहरुमा बिजुली बत्ती र पिउने पानीको व्यवस्था मिलाइएको छ । सिक्किम सधैँ उज्यालो देखिन्छ, लाइन गएको पत्तै हुँदैन । बौद्धमार्गीहरुको बाहुल्यता रहेको हुनाले त्यहाँ बौद्ध स्तुप, गुम्बा र बौद्ध संग्रहालय मुख्य आकर्षण बनेका छन् ।
त्यहाँको जमिन चट्टानयुक्त छ । समथर जमिन पनि छैन, भीरपाखाहरु छन् । त्यसैले खेतीयोग्य जमिन छैन । सामान्य रुपमा आलु, फापर र कोदो खेती हुने गरेको स्थानीय बासिन्दा बताउँछन् । भेँडा, च्याँङ्ग्रा र बंगुरपालन त्यहाँको व्यावसायिक पशुपालन हो । मुख्य अन्न चामल, गहुँ, मकै, दाल किनेर ल्याउनु पर्ने स्थानीय विकास तामाङले बताए ।
सिक्किमको मुख्य व्यवसाय नै पर्यटन हो । सिक्किमवासीका लागि पर्यटकहरु नै प्रमुख अन्नदाता हुन् । त्यहाँ प्रायः मानिसहरुसँगै ट्याक्सी, कार छन् । बिहान सबेरैदेखि बेलुका अबेरसम्म ट्याक्सी चलाउनु त्यहाँ युवाहरुको मुख्य काम हो । स्थानीय जितेन्द्र थापाले १६ वर्षदेखि ट्याक्सी चलाएर परिवार पालेका छन् । सिजनमा दिनमै तीन–चार हजार कमाइन्छ, अफ–सिजनमा मुस्किलले एक हजार हुन्छ ।– उनले भने । थापाको भनाइअनुसार वर्षात्को मौसम र जाडो सिजनका तीन–चार महिना पर्यटकहरुका लागि त्यहाँ घुम्न अनुकूल हुँदैन ।
छ्याङ्गेलेक सिक्किमको प्रमुख पर्यटकीय आकर्षण हो । त्यहाँ हिउँ परिरहन्छ, हिउँसँग रमाउन र हिउँ खेल्न बाह्य–आन्तरिक पर्यटकहरु त्यहाँ जाने गर्दछन् । नेपालबाट अहिले विभिन्न संघसंस्था समूहगत रुपमा हिउँसँग खेल्न र सिक्किमको विकास हेर्न जाने गरेका छन् । नेपाललगायत चीन, भारतका विभिन्न राज्य, बेलायत, अमेरिका, जापान, स्वीट्जरल्यान्ड, अस्ट्रेलिया, न्युजिल्यान्ड, कोरिया, जापान, श्रीलंका, बंगलादेशलगायतका देशहरुबाट बर्षेनि पर्यटकहरु सिक्किम भित्रिने गरेको सिक्किम पर्यटन बोर्डले जानकारी दिएको थियो । छयाङ्गेलेक चीनको सिमाना हो । सिक्किम बजारबाट त्यहाँ पुग्न एक जना पर्यटकले ट्याक्सीमा दुई हजार भारतीय रूपैयाँ तिर्नुपर्छ । सार्वजनिक सवारी त्यहाँ पुग्दैन ।
छ्याङ्गेलेकबाहेक टाँसी भ्यू–पोइन्ट, गणेश मन्दिर सभागृह, झरना, मोनेस्ट्री, ह्याण्डीक्राफ्ट, प्राकृतिक फूलहरुको बगैँचा (फ्लावर सो) रिच पार्क, टिपीलोजी संग्रहालय, बौद्ध स्तुपा, गणेश टक, लासा फल्स पनि पर्यटकहरुका लागि आकर्षणका केन्द्र हुन् । सिक्किम बजार वरिपरि रहेका यी पर्यटकीय स्थलहरुमा पुग्न ट्याक्सीको प्रयोग गर्नुपर्छ, न कि सार्वजनिक सवारी उपलब्ध छन् । चार जना एउटा ट्याक्सीमा चढेर उक्त पर्यटकीय स्थलहरु घुमेर फर्कंदा ट्याक्सी चालकलाई एक हजार आईसी तिर्नुपर्छ । दुई घन्टाको अवधिमा उक्त स्थलहरु घुमेर फर्किन सकिन्छ । ट्याक्सी चालकहरु अधिकांश नेपाली मूलका मानिसहरु छन् ।
काँकडभित्तास्थित मेची पुल नेपाल–भारतको पूर्वी नेपालको उत्तरी सिमाना हो । उक्त पुलदेखि एक सय ४५ किलोमिटरको दूरी पार गरेर टाटासुमोमा सिक्किम बजार पुग्न सकिन्छ । बीचबाटोमा दार्जिलिङ र सिक्किम राज्यको सिमाना पर्छ, जहाँ नागरिकताको सक्कल प्रमाणपत्र बुझाएर जानुपर्छ । बढीमा एक महिनाभित्र फर्कने गरी पुर्जी लिएर सिक्किम प्रवेश गर्ने अनुमति–पत्र पाइन्छ ।
फर्किने बेलामा नागरिकता दिने सिक्किम सरकारको नियम रहेछ । उक्त जाँचपोष्टमा पनि नेपाली मूलका राम्रोसँग नेपाली बोल्न सक्ने कर्मचारीहरु नै थिए । स्मरण होस्, सिक्किममा सन् १९७५ अघि स्थायी बसोबासको प्रमाणपत्र लिएका व्यक्तिमात्रै स्थायी रुपमा बसोबास गर्न र उद्योग व्यापार गर्न पाउने सिक्किम राज्यको नियम रहेछ ।
सिक्किमबाट नेपाली भाषामा चार वटा दैनिक, ७ वटा साप्ताहिक र दुईवटा मासिक पत्रपत्रिकाहरु प्रकाशन हुने गरेका छन् । यसले पनि नेपाली भाषा संरक्षणमा टेवा पुगेको छ । सिक्किम पुगेर घुम्ने यो अवसर मलाई राष्ट्रिय मावि कृष्णपुरको हालैको शैक्षिक भ्रमणले जुटाइदिएको थियो ।