बढ्दो शैक्षिक अराजकता

रमेश सापकोटा
शिक्षा मानवजीवनको एउटा सुन्दर आयाम हो । यहाँभित्र अनेक किसिमका सिकाइ, भोगाइ र गराइका अभ्यासबाट शिक्षाको सुन्दर पक्षलाई अप्रेसन गरिन्छ, जुन शिक्षाको एउटा कुशल पक्षभित्रको स्वर्णिम उदाहरण हो । सिकाइ, गराइ र भोगाइ जीवन सफल बनाउने सूत्र हुन् । जुन कुराले जीवनका अनेक मोडहरुमा झकझक्याउँछ र अगाडि बढ्न वा भनौँ जीवनलाई सार्थकमय बनाउन अभिप्रेरित गर्दछ । हुन त, शिक्षा आदानप्रदानका अनेक किसिमका तरिका छन् । सिकेका अनेक किसिमका सिकाइलाई व्यवहारीकरण गर्ने वा नगर्ने भन्ने धारणा पनि जीवित छ, तर एक सजीव प्राणीभित्रको चेतनशील प्राणी मानवजाति भएकाले उसका लागि शिक्षा एक अपरिहार्य आवश्यकता हो । एक्काइसौँ शताब्दीको अन्त्यतिर पनि हामी नेपाली मानवजीवनमा शिक्षाको आवश्यकता छ भनेर व्याख्या, विश्लेषण गर्छौँ । मानवका लागि शिक्षामा हाम्रो हातेमालो र सहकार्य भन्दै धेरै कार्यक्रममा सम्झौता गर्छौँ । अन्तक्र्रियाको नाममा अर्बौं सकाउँछौँ । निष्कर्षबिनाको शैक्षिक अन्तक्र्रियाले अझै पनि शिक्षाजस्तो संवेदनशील विषयको खिल्ली उडाइरहेको छ, शिवरात्रिमा साधुले गाँजा तानेजस्तो फु–फु–फुफुुफुफुफु…..जस्तो गरेर ।
एउटा नाबालकका लागि शिक्षा दिने प्रमुख स्रोत भनेको आमा नै हुन् । एउटा आमाको शिक्षाबाट बालक सफल प्रायः हुन असम्भव छ । किनकि, अब हामी गुणस्तरीय शिक्षासँग प्रतिस्पर्धा गर्नुपर्ने जटिल मोडमा आइपुगेका छौँ । यसलाई सफल बनाउन धेरै शैक्षिक संस्था निर्माण भएका छन्, कुनै सरकारी त कुनै गैरसरकारी । जे, जुनसुकै स्वामित्वमा रहेर सञ्चालन भए पनि शिक्षा मानवजीवनका लागि एउटा निर्विकल्प यात्रा हो । यसमा हामी सबैको चेतना जागृत हुनु आवश्यक छ ।
शिक्षामा हामी अझै पनि पछाडि छौँ । हाम्रा अगुवाले पनि क ख ग नै पढे र हामी हाम्रा छोराछोरीलाई पनि क ख ग नै पढाउँछौँ, जुन पक्ष दुःखद् हो । किनकि, प्रक्रिया र पद्धतिलाई समयसापेक्ष बदल्न सकिएन भने त्यसबाट उत्पादित उत्पादनले राम्रो बजार ओगट्न सक्दैन । सयमा एकको कुरा छोडेर विश्लेषण गर्ने नै हो भने पनि हामी शिक्षामा हरिस्वाँठ नै छौँ । अर्थात्, धेरै पछाडि छौँ, जसको प्रमुख कारण भनेको शिक्षण सिकाइको तरिका, प्रक्रिया र त्यसलाई उपयोग गर्न नसकिएको अवस्था हो । हिसाब गर्दै जाँदा शून्यको मान्यता नभएझैँ छन्, हामीले गरेका हरेक शिक्षण सिकाइ क्रियाकलापहरु । फलस्वरुप, शिक्षा उत्पादनशील हुन सकेको छैन । यसको प्रमुख कारक त¤व वा अपजस भनेका शिक्षक हुन्, जसमा आजसम्म पनि शिक्षकको खोक्रो आडम्बर हट्न सकेको छैन ।
प्रगतिशील, प्रगतिवादी र क्रान्तिकारी कुरा गरेर नथाक्ने माक्र्स, माओ, लेनिन र बीपीको व्याख्या अनि विश्लेषणका हरेक शब्दमा खण्डन गर्ने क्षमता राख्ने संगठनको आडमा शिक्षक, शिक्षकबीच तमासा मच्चाउने, आधुनिक सञ्चार प्रविधिसँग साक्षात्कार गर्न नसक्ने, म र मेरो मात्र भन्ने, हामी र हाम्रो भन्ने, बोल्नै नजान्ने, अभागी र खोक्रे राजनीतिक विचार भएका शिक्षकको बादशाह व्यवहारले पनि आजसम्म शिक्षाले गुणस्तरीयता पाउन नसकेको विश्लेषण हामी आफैँले मात्र गर्न सके पनि शिक्षा केही हद भने सुध्रिने पक्का छ ।
शिक्षाको मस्यौदा, आचारसंहिता, आदेशात्मक पत्रजस्ता विविध निर्देशनात्मक पत्रले अझै पनि शिक्षकको दिमागमा सोच्न सक्ने ठाउँ ओगटेको छैन । २० जना विद्यार्थीको अगाडि पढाउँदा खुट्टा कामेर रातोपिरो हुने शिक्षकको संख्यामा अझै कमी हुन सकेको छैन । शिक्षा कार्यालयले गर्ने हरेक कार्यक्रम म गर्छु, तँ हेर भन्ने अवस्थामा पुगेको छ । यसको कारणले शिक्षक सबल र सक्षम बन्नुको सट्टा झन् पछाडि परिरहेका छन् । स्वास्थ्य तथा जनसंख्यामा ग्राजुयट गरेकाले अझै प्रजनन् र स्वास्थ्यका बारेमा पढ्न संकोच मान्छन् । अङ्ग्रेजीमा विद्यावारिधि गरेकाले शेक्सपियरको जीवनी ‘अन दी स्पोट’ भन्न सक्दैनन् । कोर्षभन्दा बाहिरको एउटा हिसाबको उत्तर दिन नसकेर भोलिको भाका माग्ने शिक्षकको संख्यामा कमी हुन सकेको छैन, जसको कारणले शिक्षाको गुणस्तरीयता घटेको छ, साक्षरता बढेको छ । गतिबिनाको हिँडाइजस्तो अनुभूति अन्तर्मनमा उत्पन्न भएको छ । एक शैक्षिक सत्रको अध्ययन तीन घन्टामा लेखिसक्नु पर्ने बाध्यकारी रणनीतिले अझै प्रश्रय पाएको छ ।
हेडमास्टरले विद्यार्थीमाथि गर्ने दादागिरीमा अझै कमी आएको छैन । लचकदार हुनुको सट्टा शानदार हुने शिक्षकको संख्या बढ्दो छ । यसले देशको समग्र शिक्षाप्रणालीलाई तारेभीरबाट गुल्टाउँदै यसमा हाम्रो खबरदारी र गहिरो दृष्टिकोणले व्यापकता पाउन सकेन भने हामीले शिक्षामा गरेको लगानी सावाँसहित डुब्ने निश्चित प्रायः नै छ । यसतर्फ हाम्रो सजगता देखिन आवश्यक छ । किनकि, अर्थबिनाको शब्द र छानोबिनाको घरले अर्थ राख्दैन ।
हामी शिक्षामा क्रान्तिका कुरा गर्छौं । शिक्षित र स्वावलम्बनका नारा लगाउँछौँ । रोजगारी र आर्थिक सुधारका अभ्यासमा भाग लिन्छौँ, तर हामी सफल हुन सक्दैनौँ । यसको प्रमुख कारण भनेको सरकारले स्थायी कारिन्दा सोच्ने र भविष्य देख्न नसक्ने कल्पनाशक्तिको कमी हो । जसरी हुन्छ बजेट सिध्याउने ख्यालख्याले मानसिकताले प्रभावित तिनीहरुको पैसाप्रतिको ज्यादा तृष्णाले पनि शिक्षा, शिक्षाजस्तो सम्मानित बन्न सकेको छैन । यसलाई हामीमध्ये धेरैले बुझेका छौँ, तर हामी त्यसलाई ओकल्न सक्दैनौँ, जसको कारण हाम्रो शिक्षाप्रणालीमा कब्जियत रोग लाग्ने निश्चित छ ।
शान्त, समृद्ध र शिक्षित नेपालको कुरा उठेको छ । त्यसलाई व्यावहारिक रुपमा कार्यान्वयन कत्तिको गर्न सकिन्छ, त्यो पनि देखिँदै जानेछ । देशले शान्ति तत्काल पाउन र अशान्ति ल्याउने त¤व सिध्याउन सकिएला, आर्थिक समृद्धिका लागि सीप र क्षमताअनुसार काम दिन सकिएला, तर हरेक नेपाली शिक्षित बनाउनका लागि दीर्घकालीन शैक्षिक गुणस्तरीयताको नीतिले व्यावहारिकता पाउनु पर्ने नै हुनेछ । सरकारले पद र साक्षर बन भनेर मात्र हुनेवाला छैन, हरेकलाई पढ्ने वातावरणको माहोल खडा गर्नुपर्ने हुन्छ । हरेक नेपालीले एक पेट भर्ने र छोराछोरी पढाउनुपर्छ भनेर बुझे भने पनि शिक्षाले मह¤व पाउने छ र कुरीति, कुसंस्कार अनि कुप्रथाको भन्डाफोर हुनेछ । शिक्षित, शान्त, निष्ठावान् र कर्तव्य पालनको बिल्ला पाउनेछन् र देश समृद्धितिर अगाडि बढ्नेछ ।