नेहरू–बीपीको अनौठो सम्बन्ध

स्वयम्भुनाथ कार्की
आफैँले बोलेर रेकर्ड गराएको आधारमा तैयार गरिएको पुस्तक ‘विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाको आत्मवृत्तान्त’ मा बीपीको आफैसँग पनि निरपेक्ष रहेर भरसक सत्यतथ्य कुरा अगाडि ल्याउने प्रयत्न सा“च्चै नै अतुलनीय छ । संकलक गणेशराज शर्माका अनुसार यो रेकर्डिङको समयमा बीपीले जसरी, जुनसुकै क्रममा बोल्दा सहज होला भनेर केही कुरा पनि पहिल्यै तय गरिएको थिएन । दैनिक औसत एक घन्टाको रेकर्डिङमा कहिले अघिल्लो दिनको सन्दर्भ पनि जोडियो होला भने कहिले सन्दर्भ फरक पनि प¥यो होला । करिब छ महिनामा लगभग पौने दुई सय वा दुई सय घन्टाका यी टेपहरुलाई पुस्तकमा उतार्ने काम गर्दा संकलकको विवेकको पनि हात रहेको पक्का होला ।
यस पुस्तकमा बीपीले बोलेका सबै कुरा अवश्य पनि अटाएका छैनन् । तैपनि, संकलक पेसाले कानुन व्यवसायी भएको क्षमता प्रयोग भने गरेका छन् । त्यसैले, कुनै कुरा उल्लेख हुन छूट भएको जस्तो भने लाग्दैन । यसमा बीपीको व्यक्तित्व तथा जीवनमा प्रभाव पार्ने पात्रहरु पनि छन् । ती पात्रहरु कतिपयसँग बीपीको सम्बन्ध अनौठो देखिन्छ । अरुले फलानासँग त यस्तो सम्बन्ध होला भनेर अनुमान गरेकोमा स्वयं बीपीको भोगाइ फरक देखिन्छ । यस्तै एक पात्र हुन् जवाहरलाल नेहरू, जोसँगको सम्बन्धमा बीपी आफैँ पनि कहिलेकाहीँ भ्रमित भएका देखिन्छन् ।
जयप्रकाश नारायणसँग बीपीको राम्रो सम्बन्ध थियो । यो सम्बन्ध बराबरीको आधारको नभएर नेता र प्रशंसकको जस्तो भएको छनक धेरै ठाउँमा पाइन्छ । त्यो स्वाभाविक पनि थियो । जयप्रकाश समाजवादी आन्दोलनका अग्रणी थिए । गान्धी विचारधारासँग समाजवादीहरुको मतभेद भए पनि एकअर्काको सम्मान थियो । गान्धीको तर्फबाट नेहरूको जयप्रकाशसँग कुराकानी भइरहन्थ्यो ।
परिच्छेद ८ मा बीपी भन्छन् ‘गान्धीवादी र समाजवादीहरुमा मतभेद थियो र त्यो मतभेद पछिसम्म रह्यो ।’ तर, समाजवादीहरु गान्धीजीलाई आदर गर्थे, नेता मान्दथे । नेहरू पनि बीचबीचमा जयप्रकाशसँग कुरा गर्न गइरहन्थे । यो कुरा बीपीलाई मन परेको थियो । यसरी नेहरूले बीपीलाई सबैभन्दा पहिले जयप्रकाशको चेलाका रुपमा हेरेको हुनुपर्दछ । अझ, जर्मनीबाट फर्केका राममनोहर लोहियालाई नेहरूले कांग्रेस पार्टीको विदेश विभाग हेर्न दिएका थिए, जो पछि सोसलिस्ट पार्टीका शीर्षस्थ नेता तथा विदेश सचिव पनि भए । यी लोहियासँग बीपीको दौँतेरी सम्बन्ध रहेको महसुस हुन्छ ।
विश्वयुद्धको बेलामा नेहरूले पठाउन खोजेको इन्टरनेसनल बिग्रेडमा जान बीपीले नेहरूसँग अनुरोध पनि गरेका थिए । कुशाग्र बीपीको व्यक्तित्वले नेहरूलाई अवश्य प्रभावित गरेको हुनुपर्दछ । सायद, उनी इन्टरनेसनल बिग्रेडमा पनि चुनिन्थे होला, तर त्यो बिग्रेड नै गएन । जब पार्टी गठन भैसकेपछि बीपी थुनिए अनि गान्धीको आग्रह वा दबाबमा थुनामुक्त भएर भारत आए, त्यस बेलादेखि नेहरूले बीपीलाई सोसलिस्ट पार्टीको कार्यकर्ताभन्दा ज्यादा नेपालको नेताको रुपमा हेर्न थालेको छनक पाइन्छ । त्यस पटक बीपी छुट्नुमा गान्धीको भूमिका थियो भन्ने कुरा परिच्छेद १४ मा पद्म शमशेरले ‘मैले गान्धीले भनेको आधारमा तपाईंलाई छोडेको होइन, मैले आफ्नै निर्णयबाट तपाईंलाई छोडेको थिए“’ भन्नुले पनि जनाउँछ । परिच्छेद १९ मा केदारमान व्यथित र होराप्रसाद जोशीलाई पद्म शमशेरले नै बीपीको पार्टीमा लाग भनेर पठाएको र आफ्नो पूरा सहानुभूति बीपीलाई भएको पनि उल्लेख गरेको प्रसंग छ ।
त्यसैले, जब पद्म शमशेर राजकीय भ्रमणमा भारत आए, उनको कुराबाट नेहरूले बीपीको नेपालमा मह¤व बुझेका थिए । बीपी जयप्रकाश नारायणको सहयोगी, सोसलिस्ट पार्टीको सक्रिय सदस्यबाहेक छिमेकी नेपालको पनि एक असरदार व्यक्ति भएको उनलाई महसुस भयो । त्यसैले त उनले बीपीलाई भने– ‘म त उनलाई (पद्म शमशेर) दबाब दिँदैछु, जाऊ भनेर । उनी रहे तिमीहरुलाई सजिलो हुन्छ, ती हटे भने त गाह्रो हुन्छ । त्यसो हुनाले तिनीहरुलाई केही न केही आश्वासन दिइकन तिमीहरुले फर्काउनुपर्छ ।’
तर, बीपी र नेहरुको संयुक्त प्रयत्नले पनि पद्म शमशेरलाई नेपालमा रोक्न सकिएन । यदि त्यसो भएको भए नेहरूको के मनोकांक्षा पूर्ण हुनेथियो ? नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेस र नेपाली डेमोक्रेटिक कांग्रेस एकीकरण हुनेथियो वा थिएन ? त्यो अनुमानको भरमा मात्र भन्न सकिने कुरा हैन । पद्म शमशेरसँगको भेटमा बीपीले उनलाई असाध्यै डरछेरूवा देखेका थिए । यस्तो मान्छेले पनि के गर्न सक्छ भन्ने भावना नेहरूसमक्ष राखेका थिए ।
जब बीपी मोहन शमशेरको असाध्यै कष्टदायक थुनामा थिए, त्यसबेला उनले नेहरूलाई चिठ्ठी लेखेका थिए । परिच्छेद २४ मा वीपी भन्छन्– ‘त्यही चिठ्ठी लिएर किसुनजी सायद, र बालचन्द्र गएका छन् जवाहरलालजीनेर । जवाहरलालजी त्यो पढेर रोएका छन् ।’ नेहरूको व्यक्तित्व कस्तै पनि कारूणिक चिठ्ठी पढेर रूने किसिमको थिएन, साथीहरुले भनेकाले बीपीलाई यो सत्य लागेको हुन सक्छ । तर जे होस्, जयप्रकाशसमेतको प्रयत्नमा नेहरूको दबाबमा मोहन शमशेर बडो कठिनाइपूर्वक बीपीलाई छोड्न बाध्य भए ।
‘तिमीलाई छाड्दा तिमीलाई लाग्दो हो, जवाहरलाल नेहरूको दबाबले छोडेको हो । मैले कसैको दबाबबाट छाडेको होइन । बाहुनको छोरा मर्न थाल्यो भनी डाक्टरले भनेकाले छाडेको हु“’– मोहन शमशेरको यो अभिव्यक्ति नै उनलाई छोड्न नेहरूको चर्को दबाब थियो भन्ने बलियो प्रमाण हो ।
यस्तो सहयोगी सम्बन्ध हु“दाहु“दै पनि सम्बन्ध राम्रो रहन सकेन । पछि नेहरू र बीपीबीच मतभेदहरु आएका प्रसंगहरु छन् । त्यसका बारेमा भिन्नै आलेख हुनेछ । त्यसैले, नेहरू र बीपीको सम्बन्धलाई अनौठो भनिएको हो ।